اصول و کلیات بهداشت حرفه ای (بخش اول)

الف : تاريخچه بهداشت حرفه اي در جهان
اگر چه مخاطرات بهداشتی محیط کار موضوعی است که در سالهای اخیر مورد توجه جدی وگسترده بسیاری از صاحبنظران قرار گرفته اما توسعه آن موضوع تازه ای نیست . در حقیقت وجود ارتباط بین محیط کار وسلامت شاغلین موضوعی است که از قرنها پیش شناخته شده بود .

بشر از زماني كه خود را شناخته، در پي تلاش و فعاليت بوده و طبيعتا در مسير زمان، تحولاتي را پشت سر گذاشته است. اختراع ابزار‌هاي مختلف و به تبع آن تكميل اين ابزار‌ها يكي از مهمترين عوامل تحول در شيوه زندگي انسان است. زماني ابزار سنگي مورد استفاده قرار مي‌گرفت و بعد‌ها با پيدايش آهن و ساير فلزات ابزار فلزي جايگزين آن شد و تا موقعي كه آن ابزار جز با نيروي عضلاني انسان حركت نمي‌كرد، ابزار دستي اساسي ترين عنصر توليد بوده است. ليكن با ابداع كشاورزي و دامداري، آغاز شهرنشيني و گسترش شهر‌ها، اختراع ماشين آلات و تجلّي عصر ماشين، انقلابي بس عظيم در گسترش فعاليت‌هاي انساني پديدار شد. در دوره هايي كه زندگي بشر از شكار و صيد و يا كشاورزي تامين مي‌شد به لحاظ سادگي ابزار، عوارض وابسته به شغل (بهداشت محيط كار) ناچيز بوده است و در اكثر موارد از چند خراش يا زخم ساده تا حداكثر، شكستگي اعضاء تجاوز نمي‌كرده است ولي به تدريج كه صنعت پيشرفت كرد و نيروي محرّكه مكانيكي و الكتريكي بوجود آمد خطرات نيز به همان نسبت افزايش يافت.

در چهار صد سال پیش از میلاد مسیح بقراط اثرات زیان آورمواجهه با سرب راشناسایی کرده و از آنهادر نوشته هایش یاد می کند در نتیجه این یافته ها بود که از آن پس برای استخراج معادن عمدتا از بردگان استفاده می شد وچ ون در آن زمان حکومتها هیچگونه مسئولیتی در برابر بردگان نداشتند،بنابر این هیچ اقدامی نیز برای حل مشکلات آنهاصورت نمی گرفت وکار دراین شرایط را در واقع نوعی تنبیه ومجازات می دانستند. تقریبا صد سال بعد گالن (جالینوس) یکی از یونانیانی است که در رابطه با درمان و آسیب شناسی مسمومیت با سرب نوشته هایی را از خود بر جای گذارده است. براي اوّلين بار سقراط و ابوعلي سينا در آثار خود از درد‌هاي شكمي قولنج مانندي در بين كارگران نقاش نام برده اند كه مسلما با سرب موجود در رنگ‌هاي مصرفي و خواص سمّي آن ارتباط داشته است.

بهداشت حرفه اي عبارتست از علم و هنر تامين بالاترين سطح سلامت نيروي كار، حفظ و ارتقاي سلامتي آنان و حفظ سرمايه از طريق ايجاد محيط كار سالم، انتخاب كارگر مناسب براي هر كار، تطبيق كار با مقتضيات روحي و جسمي كارگران، پيشگيري از حوادث و بيماريهاي شغلي و غير شغلي، آموزش بهداشت فردي و مسائل مربوط به كار،تشخيص زودرس و درمان بيماري ها، و توجه به مسائل و مشكلات كارگران همه مشاغل و افراد وابسته به آنان به گونه اي كه هر كارگر قادر باشد با برخورداري از حداكثر سلامتي و رفاه، فردي موثر براي اجتماع باشد.

قرن پانزدهم
در سال 1473 میلادی النبوگUlrich Ellenbog نخستین نشریه بهداشتی در مورد بیماریها و آسیب های شغلی را انتشار داد . او در این مجموعه در باره بیماریهای شغلی وصدماتی که در میان کارگران طلا شایع است مطالبی را به رشته تحریر در آورده است .

قرن شانزدهم
اگري‌كولا (Agricola) و پاراسلوس (Paracelsus) در باره بيماري‌هاي شغلي كارگران ذوب آهن، فلزات و بيماري‌هاي معدنچيان و مسموميت جيوه آثاري به جاي گذارده اند. كتاب آگريكولا در سال 1556 يكسال بعد از مرگ او و كتاب پاراسلوس در سال 1567 منتشر شد.

قرن هفدهم
در سال 1633 یعنی حدود صد سال بعد از تاریخی که پاراسلسوس مطالعات خود را در باره اثر فلزات بر بدن انسان شروع کرد نوزادی در شهر کارپی ایتالیا بدنیا آمد که بعد ها بعنوان پدر طب کار شناخته شد .
برناردو رامازيني : معروف ترين جمله را در رابطه با بهداشت حرفه اي عصر خود بيان كرد : “ سقراط درموقع حضور بر بالين بيمار مي‌پرسيد سن شما چقدر است ؟ چند روز است بيماريد ؟ اشتهاي شما چگونه است، و . . . من مي‌خواهم به گفتة او اين عبارت را اضافه كنم “شغل شما چيست ؟” (كتاب بيماري‌هاي شغلي Demordis Artificum Diatriba )
رامازيني در كتاب خود از بيماري‌هاي كوزه گرها، شيشه گرها، نقاش‌ها، شيميست‌ها، حلبي ساز‌ها و دباغان و مشاغل گوناگون ديگر نام برده است. وي لزوم استراحت را در فواصل كار توصيه مي‌نمايد. با مطالعه آثار اين دانشمند بزرگ به كساني كه او را پدر طب شغلي ناميده اند كاملا حق مي‌دهيم.

قرن هيجدهم
در انگلستان توماس پرسيوال پُت (Thomas Percival Pott) كه نام او به علت پُت (سل ستون مهره ها) مشهور است متوجه شد كه اطفالي كه جهت پاك كردن دودكش بخاري‌ها وارد آن مي‌شوند به سرطان پوست بيضه مبتلا مي‌شوند.
دكتر تاكرا (Charles Turnur Thackrah) پزشك و دانشمند انگليسي از مسموميت سرب نزد نقاشان منازل نام برده است. در قرن هيجدهم در سويس تيسوت به بيماري سنگتراشان اشاره نمود.
قرن نوزدهم و بيستم
در انگلستان توماس اليور در كتاب خود كه در سال 1908 منتشر كرد به بيماري‌هاي شغلي اشاره نموده است.دكتر توماس لِگ (Thomas moris legge) در كتاب خود به نام جذب و مسموميت سرب كه به كمك دكتر گادباي در سال 1912 منتشر كرد به مضرّات اين فلز اشاره مي‌نمايد و متعاقب او در آمريكا مسموميت فسفر نظر اندريو را جلب مي‌كند. در زمان جنگ جهاني دوّم مسئولين كارخانه ها به اين نكته پي بردند كه در نظر گرفتن شرايط صحيح كار و داشتن كارگران سالم از لحاظ بدني و رواني امر افزايش توليد ميسر نمي‌باشد. پس از جنگ اين احتياج به وسيله جامعه غير نظامي نيز احساس شد و صاحبان كارخانه ها جهت تامين بهداشت و سلامت كاركنان خود اقدام به تاسيس سرويس‌هاي طبّي در محيط كارخانه و كارگاه ها نمودند.

ب ـ تاريخچه بهداشت حرفه اي در ايران
در مرداد سال 1325 وزارت كار و امور اجتماعي تشكيل و قانون موقت كار را تدوين نمود و در سال 1337 قانون مزبور با اصلاحات و تغييراتي به صورت قانون به تصويب رسيد و اجراي وظايف مربوط به بهداشت و ايمني مندرج در قانون كار وقت به عهده اداره كل بازرسي كار قرار گرفت. در قانون کار فعلی که در سال 1369 به تصویب شورای نگهبان رسید در فصل چهارم آن با عنوان حفاظت فنی وبهداشت کار وظایف بازرسین کار شرح داده شده است . اداره کل بازرسی کار وزارت کار وامور اجتماعی فعالیتها وبرنامه های زیر را به استناد ماده 96 قانون کار توسط بازرسین کار خود در استانها در جهت تامین سلامت وایمنی شاغلین به انجام می رساند :
ماده 96 قانون کار :
به منظور اجراي صحيح اين قانون و ضوابط حفاظت فني ، اداره كل بازرسي وزارت كاروامور اجتماعي با وظايف ذيل تشكيل مي شود :
الف – نظارت براجراي مقررات ناظر به شرايط كار به ويژه مقررات حمايتي مربوط به كارهاي سخت و زيان آور وخطرناك ، مدت كار، مزد، رفاه كارگر، اشتغال زنان و كارگران نوجوان
ب – نظارت براجراي صحيح مقررات قانون كار و آئين نامه ها و دستورالعملهاي مربوط به حفاظت فني
ج – آموزش مسائل مربوط به حفاظت فني و راهنمائي كارگران ، كارفرمايان و كليه افرادي كه در معرض صدمات و ضايعات ناشي از حوادث وخطرات ناشي از كار قرار دارند .
د- بررسي و تحقيق پيرامون اشكالات ناشي از اجراي مقررات حفاظت فني و تهيه پيشنهاد لازم جهت اصلاح ميزان ها و دستورالعملهاي مربوط به موارد مذكور، مناسب با تحولات و پيشرفتهاي تكنولوژي
ه – رسيدگي به حوادث ناشي از كار در كارگاههاي مشمول و تجزيه و تحليل عمومي و آماري اينگونه موارد به منظور پيشگيري حوادث .
آشنايي با اداره كل بهداشت حرفه اي وزارت بهداشت و نحوه تشكيل و فعاليت آن
سابقه و تشكيلات :
در سال 1346 در حوزه معاونت فني وزارت بهداشت وقت، اداره بهداشت محيط كار در تشكيلات اداره كلّ بهداشت محيط پيش بيني شد و سپس در سال‌هاي 1347، 1348 و 1349، اداره طب صنعتي در اداره كل خدمات بهداشتي حوزه معاونت فني وزارت بهداري وقت تاسيس گرديد. سپس در سال‌هاي 1350، 1351 و 1352 تا اوايل 1353، اداره بهداشت محيط كار به بهداشت محيط كار و هوا تغيير نام داد و اداره طب صنعتي همچنان به وظايف خود ادامه مي‌داد. در اواخر دهه 1350 در حوزه معاونت امور بهداشتي و جمعيت و تنظيم خانواده وزارت بهداري وقت اداره بهداشت حرفه اي در دفتر خدمات بهداشتي ويژه كه بعدا به اداره كل خدمات بهداشتي ويژه تغيير نام داد تشكيل گرديد.
تا قبل از سال 1362 وزارت كار و امور اجتماعي و وزارت بهداشت وقت مشتركا بر نيروي كار و محيط كار نظارت و مراقبت داشتند. به منظور جلوگيري از دو باره كاري و ارتقاء كيفيت ارائه خدمات براي حفظ و بالا بردن سلامت شاغلين، طي مصوبه مورخ 3/10/62 در هيئت دولت مسائل بهداشتي محيط كار و كارگر، از وظايف وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي شناخته شد و جهت انجام اين وظيفه خطير، اداره كل بهداشت حرفه اي تشكيل و مسئوليت حفظ و ارتقاء سلامت نيرو‌هاي شاغل كشور در مشاغل گوناگون جامعه را عهده دار گرديد و با توجه به تصويب قانون جديد كار توسط مجمع تشخيص مصلحت نظام جمهوري اسلامي ايران در سال 1369، به حكم ماده 85 قانون كار، وزارت بهداشت، درمان وآموزش پزشكي عهده دار بهداشت و درمان كارگران و وزارت كار و امور اجتماعي مسئول ايمني كارگران گرديد.

تعريف بهداشت حرفه اي
نظر به افزايش روزافزون دايره خدمات بهداشتي، تنوع كارها، تعداد مشاغل و مسائل متفاوتي كه كارگران هر حرفه با آن مواجه هستند، پيدا كردن تعريف جامع و كامل بهداشت حرفه اي خالي از دشواري نيست با این وجود در یک تعریف کلی می توان بهداشت حرفه ای را این گونه تعریف کرد :
بهداشت حرفه ای عبارتست از علم و فن پيشگيری از بيماری های ناشی از کار و ارتقای سطح سلامتی افراد شاغل از طريق کنترل عوامل زيان آور محيط کار.
تعريف زير مي تواند تا حدي گوياي وسعت و اهميت بهداشت حرفه اي باشد:
«بهداشت حرفه اي عبارتست از علم و هنر تامين بالاترين سطح سلامت نيروي كار، حفظ و ارتقاي سلامتي آنان و حفظ سرمايه از طريق ايجاد محيط كار سالم، انتخاب كارگر مناسب براي هر كار، تطبيق كار با مقتضيات روحي و جسمي كارگران، پيشگيري از حوادث و بيماريهاي شغلي و غير شغلي، آموزش بهداشت فردي و مسائل مربوط به كار،تشخيص زودرس و درمان بيماري ها، و توجه به مسائل و مشكلات كارگران همه مشاغل و افراد وابسته به آنان به گونه اي كه هر كارگر قادر باشد با برخورداري از حداكثر سلامتي و رفاه، فردي موثر براي اجتماع باشد».
تعريف فوق عليرغم كامل نبودن اما گوياي آن است كه بهداشت حرفه اي تنها محدود به مسائل درماني و پزشكي نبوده بلكه مسائل محيطي و اجتماعي، اقتصادي و خانوادگي و امثال آنها را نيز در بر مي گيرد.
نخستين كميته مشترك سازمان بهداشت جهاني و سازمان بين المللي كار كه در سال1950 در ژنو تشكيل گرديد، بهداشت حرفه اي را چنين تعريف كرده است.:
• ارتقاء و حفظ بالاترين درجه از سلامت جسمي، روحي و اجتماعي شاغلين در كليه مشاغل
• مراقبت از شاغليني كه سلامت آنان در معرض خطرات ناشي از شرايط كار است
• مراقبت از شاغليني كه عوامل زيان آور، سلامت آنان را در محيط كار تهديد مي‌كند.

اهداف بهداشت حرفه اي
• تامين و ارتقاء بهداشت و سلامت جسمي، رواني و اجتماعي شاغلين
• پيشگيري از بيماري‌ها و حوادث ناشي از كار
• تطابق شرايط كار با انسان به منظور كاهش اثرات و ابزار كار بر سلامت انسان.
برنامه هاي بهداشت حرفه اي :
به منظور دستيابي به اهداف فوق، اجراي برنامه هاي بهداشت حرفه اي ضرورت دارد. اجزاء اين برنامه ها كه بطور خلاصه در زير به آنها پرداخته خواهد شد در كشور ما بطور مشترك به عهده وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي و وزارت كار و امور اجتماعي مي باشد. البته سازمان تامين اجتماعي نيز مسئول درمان و بيمه كارگران است.
برنامه هاي بهداشت حرفه اي عبارتند از:
1-اقدامات مربوط به شناسايي و ارزشيابي عوامل زيان آور در محيط كار و ارائه راهكارهاي كنترلي
2- برنامه هاي مربوط به معاينات پزشكي كارگران
اين معاينات به اشكال مختلفي چون معاينات پزشكي قبل از استخدام ، معاينات پزشكي دوره اي و معاينات اختصاصي به اجرا در مي آيند .
3- برنامه هاي مربوط به حفاظت و ايمني نظير تامين وسايل حفاظت فردي ، حفاظ گذاري دستگاهها و
ماشين الات
4- برنامه هاي مربوط به آموزش بهداشت كارگران مانند آموزش روش صحيح استفاده از تجهيزات حفاظت فردي
5- ايجاد امكانات درماني و كمكهاي اوليه
6- برنامه هاي مربوط به تغذيه
7- برنامه هاي مربوط به تامین ونظارت بر بهداشت محيط كار (تسهیلات بهداشتی )
8- برنامه هاي مربوط به نوتواني